بررسی کتاب اصول مدیریت موجودی از ماسکاد و ساپرا

عنوان کتاب:   Principles of Inventory Management (When You Are Down to Four, Order More)

نویسنده: John A.Muckstadt, Amar Sapra

انتشارات: Springer

نسخه‌ای که مطالعه کرده‌ام: منتشر شده در سال 2010

مشاهده‌ی کتاب در سایت Springer: کلیک کنید

مدیریت موجودی (Inventory Management)  به معنای برنامه‌ریزی و کنترل موجودی‌ها به نحوی است که از یک سو موجودی کافی برای پاسخ به نیازها و تحقق اهداف سازمان در اختیار داشته باشیم و از سوی دیگر تبعات منفی ناشی از ازدیاد موجودی را تا حد امکان کاهش دهیم. این شاخه از مدیریت در واقع یکی از زیر مجموعه‌های مدیریت عملیات (Operations Management) است و اکثر منابع عمومی این حوزه، مثل کتاب مدیریت عملیات ویلیام استیونسون یا کتاب مدیریت عملیات نایگل اسلک به آن پرداخته‌اند. با این وجود منابع عمومی معمولاً فقط کلیاتی از مدیریت موجودی را ارائه می‌دهند و جزئیات بیشتر را باید در منابع تخصصی‌تر جویا شویم.

یکی از این منابع تخصصی، کتاب اصول مدیریت موجودی از ماکستاد و ساپرا است که توسط SPRINGER به چاپ رسیده و یکی از ده‌ها کتاب مجموعه Operations Research and Financial Engineering یا ORFE است؛ عموم کتاب‌های این مجموعه و به ویژه آن‌هایی که بعد از سال 2000 منتشر شده‌اند به رنگ زرد هستند. ضمناً عنوان کامل این کتاب علاوه بر «اصول مدیریت موجودی» شامل این عبارت نیز هست: «هر گاه تا چهار پایین آمد، بیشتر سفارش بده». وجود چنین عبارتی روی کتاب‌های SPRINGER و آن هم کتاب‌های مجموعه ORFE کم‌تر اتفاق می‌افتد؛ اما این جمله در واقع به یکی از متغیرهای مهم مدیریت موجودی به اسم سطح سفارش مجدد یا Reorder Level اشاره دارد و تفکر حاکم بر کتاب را به خوبی انعکاس می‌دهد.

در ارتباط با مدیریت موجودی مباحث بسیار متنوعی قابل طرح است، مثلاً برای مدیریت موجودی باید بتوانیم انواع موجودی‌ها را بشناسیم و طبقه‌بندی کنیم، هزینه‌های موجودی را حساب کنیم، شاخص‌هایی برای ارزیابی سیستم کنترل موجودی تعریف کنیم، ابزارهای نظارت بر ورود و خروج موجودی‌ها را بشناسیم، مقدار و زمان‌بندی سفارشات را تعیین کنیم و هزینه‌های مربوط به موجودی‌ها را به دست بیاوریم. به طور معمول وقتی یک منبع ادعا می‌کند که قرار است اصول یک مبحث را مطالعه کند، انتظار داریم که بخشی از مهم‌ترین مبانی و مباحث کلیدی آن موضوع در آن ارائه شود. برای مثال قبلاً کتاب اصول علم اقتصاد از منکیو را معرفی کردم و دیدیم که در آن مباحث بسیار متنوعی در مورد مبانی و مفاهیم کلیدی علم اقتصاد ارائه شده است. اما کتاب اصول مدیریت موجودی از ماکستاد و ساپرا بر خلاف عنوان جامعی که دارد، فقط راجع به بخش خاصی از مدیریت موجودی با عنوان «مدل‌های عددی کنترل موجودی» است.

مدل‌های کنترل موجودی ابزارهایی برای تصمیم‌گیری در مورد موضوعاتی همچون «مقدار سفارشات موجودی» و «زمان‌بندی سفارشات موجودی» هستند. این مدل‌ها می‌توانند توصیفی یا عددی باشند، با این وجود از آن جا که تصمیم‌های ما در کنترل موجودی نهایتاً به شکل ارقام در می‌آیند، مدل‌های کنترل موجودی نیز عموماً عددی و بر پایه روابط ریاضی هستند. در کتاب اصول مدیریت موجودی از ماکستاد و ساپرا، اگر 16 صفحه نخست کتاب را نادیده بگیریم، تمام مطالب در مورد مدل‌های ریاضی مختلفی هستند که می‌توانیم برای کنترل موجودی استفاده کنیم.

مدل‌هایی که در این کتاب ارائه شده، تقریباً همان مدل‌هایی هستند که در کتاب‌های مشابه دیگر نیز به چشم می‌خورند. عموم این مدل‌ها «مقدار سفارش»، «مقدار ساخت» و «زمان‌بندی سفارش» را تعیین می‌کنند اما تفاوت عمده آن‌ها در فرضیات‌شان است، مثلاً بعضی مدل‌ها فقط برای مدیریت یک نوع موجودی هستند، بعضی مدل‌ها فرض می‌کنند که کمبود موجودی هرگز اتفاق نمی‌افتد، بعضی مدل‌ها می‌توانند ارائه تخفیف از سوی تامین‌کنندگان را در محاسبات بگنجانند و بعضی مدل‌ها تأخیر در تحویل سفارشات را لحاظ می‌کنند. در نهایت هدف از آشنایی با تعداد زیادی مدل مختلف این است که بتوانیم در مورد هر مساله، بهترین مدل را بیابیم و به جواب مناسب دست پیدا کنیم.

یکی از مهم‌ترین معیارها برای انتخاب منبع مناسب برای کنترل موجودی، فهرست مدل‌های ارائه شده در آن است. در کتاب اصول مدیریت موجودی از ماکستاد و ساپرا مدل‌های ارائه شده در ارتباط با عناوین زیر هستند:

1- مدل Economic Order Quantity یا به اختصار EOQ

2- سیاست‌های Power-Of-Two یا PO2

3- تعیین اندازه لات به صورت پویا (Dynamic Lot Sizing)

4- مدل‌های تک دوره‌ای (Single-Period) و چند دوره‌ای (Multi-Period)

5- رویکردهای مبتنی بر رده‌بندی (Echelon-bases approaches)

6- سیستم‌های چند رده‌ای (Multi-Echelon)

7- مدل‌های تک کالایی و چند کالایی

از نظر من تعدادی از مهم‌ترین نقاط قوت کتاب اصول مدیریت موجودی عبارتند از:

1- سبک نگارش آن طوری است که گویی در کلاس درس نشسته‌ایم و مرحله به مرحله از توضیحات استاد استفاده می‌کنیم. این کتاب معمولاً قبل از ارائه هر مدل، مساله را به خوبی تشریح می‌کند تا بدانیم مدل با چه هدفی ارائه می‌شود و چه کمکی به حل مساله می‌کند. همچنین مدل‌ها را به تدریج توسعه می‌دهد و کاملاً متوجه می‌شویم که هر مدل با چه فرض‌ها و چه محاسباتی ایجاد شده است.

2- دقت نمودارها، کیفیت ارائه روابط ریاضی، حروف انتخاب شده برای پارامترها و ترتیب انجام محاسبات بسیار مطلوب است. نمودارها با دقت بسیار مناسبی رسم شده‌اند و توابع را به خوبی توصیف می‌کنند. حروف انتخاب شده احتمال اشتباه را به حداقل می‌رسانند و ذهن را خسته نمی‌کنند. محاسبات کامل نوشته شده‌اند و لازم نیست با آن‌ها کلنجار برویم. در کتاب‌هایی که اساس آن‌ها روابط ریاضی است، این جزئیات ظاهراً ساده تأثیر زیادی در کیفیت یادگیری دارند و اتفاقاً در بسیاری از منابع چنان که باید به آن‌ها توجه نمی‌شود.

3- ترتیب ارائه مطالب به طور چشم‌گیری خوب است. در بعضی منابع مدل‌ها بسیار پراکنده ارائه شده‌اند، طوری که دائماً با فرض‌های متفاوتی روبه‌رو شویم و قبل از آن که به آن‌ها عادت کنیم، مدل‌هایی با فرض‌های دیگر ارائه می‌شوند. اما در این کتاب، معمولاً در یک فصل با تغییرات ناگهانی فرض‌ها روبه‌رو نمی‌شویم و مدل‌ها به ترتیبی ارائه می‌شوند که حتی‌المقدور بخش قابل توجهی از فرض‌های قبلی وجود دارند.

4- این کتاب طوری تنظیم شده که می‌توانیم هر فصل آن را مستقل از فصل‌های دیگر بخوانیم. در هر فصل خلاصه‌ای از تمام مبانی، فرض‌ها و روابط ریاضی مورد نیاز ارائه شده است و لازم نیست برای پیدا کردن آن‌ها دائماً به بخش‌های دیگر کتاب مراجعه کنیم.

اما در کنار این نقاط قوت، بعضی از ویژگی‌های کتاب مدیریت موجودی ماکستاد و ساپرا ممکن است برای بعضی از خوانندگان مطلوب نباشد:

1- این کتاب نقطه شروع مناسبی برای ورود به مباحث مدیریت موجودی نیست و پیش از آن باید مبانی اولیه مدیریت موجودی را آموخته باشیم. ضمناً این کتاب مصداق بارزی از یک محتوای کاملاً تئوریک است و صرفاً به بیان مدل‌ها می‌پردازد، نه این که مثلاً روش استفاده از مدل‌های مختلف در صنعت یا پیاده‌سازی آن‌ها در نرم‌افزارهای مدیریت موجودی را توضیح دهد.

2- ظاهر این کتاب مثل اکثر کتاب‌های SPRINGER خشک و ساده است؛ طوری که تصاویر به نمودارهای مهم خلاصه می‌شوند، فونت‌ها تغییر نمی‌کنند، تنوع رنگ‌ها اندک است، صفحه‌آرایی خاصی وجود ندارد و همه مطالب در یک ستون نوشته شده‌اند. این در حالی است که المان‌های بصری ابزار مفیدی برای انتقال مفاهیم هستند و می‌توانند احساس خوب مطالعه را در مخاطب تقویت کنند. مثلاً  به باور من یکی از مهم‌ترین دلایل محبوبیت کتاب Business Model Generation یا کتاب‌های Dummies استفاده موثر از المان‌های گرافیکی است. در هر حال ظاهر بسیار ساده کتاب اصول مدیریت موجودی ممکن است برای بعضی افراد خسته‌کننده باشد و صرفاً به همین دلیل نتوانند با کتاب ارتباط بگیرند.

3- در این کتاب تقریباً برای هر مدل، یک مثال نیز حل شده و در پایان هر فصل، چند تمرین قرار گرفته است. مثال‌های حل شده اهمیت فوق‌العاده در یادگیری دارند، چرا که بخش زیادی از ابهامات با دیدن راه‌حل مسائل مختلف رفع می‌شوند و ضمناً می‌توانیم قبل از پرداختن به تمرین‌ها، خودمان را با استفاده از مثال‌ها به چالش بکشیم و اطمینان حاصل کنیم که درک درستی از مطالب داشته‌ایم. در این کتاب تعداد مثال‌های حل شده زیاد نیست، بدین جهت شاید مناسب باشد که در کنار آن از منابع دیگری نیز استفاده کنیم.

در پایان اگر هدف ما از مطالعه مدیریت موجودی این باشد که بایدها و نبایدهای آن و بعضی مفاهیم و اصول اولیه و کلیدی را یاد بگیریم، بی‌تردید کتاب اصول مدیریت موجودی از ماکستاد و ساپرا گزینه مطلوبی به حساب نمی‌آید. در این حالت بهتر است در جستجوی منبعی باشیم که کم‌تر به مدل‌های کنترل موجودی پرداخته و بیشتر روی جوانب دیگر تمرکز دارد. اما اگر از قبل کلیات را بلد باشیم و بخواهیم مدل‌های عددی کنترل موجودی را بیاموزیم، حتماً این کتاب یکی از گزینه‌های مناسب است.