کدام صنایع می‌توانند در 120 کیلومتری تهران فعالیت کنند؟

قاعده‌ منع استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری تهران در سال 1346 توسط هیأت وزیران تصویب شد و هنوز معتبر است. در این مصوبه‌ اعلام شد: «اصولاً ایجاد صنایع در تهران تا شعاع 120 کیلومتری اجازه داده نمی‌شود مگر با اجازه‌ی هیأت دولت». این مصوبه با ملزومات جامعه تعارض داشت. ساکنین تهران، به اقلامی مثل مواد پروتئینی و کالاهای دیگر نیاز داشتنند و دور ماندن صنایع از آن‌ها سبب افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، کاهش عرضه و گرانی می‌شد. همچنین این قاعده مانع بزرگی برای رشد صنایع و سرمایه‌گذاری برای توسعه واحدهای تولیدی و اشتغال‌زایی در استان تهران به حساب می‌آمد. لذا در سال‌های بعد، مصوبات متعددی تصویب شد که به موجب آن‌ها، کارخانجات زیادی از شمول این قاعده خارج شدند و استقرار آن‌ها در شعاع 120 کیلومتری پایتخت بلامانع اعلام شد.

با این که قاعده منع استقرار یکی از نگرانی‌های مهم سرمایه‌گذاران حوزه‌ی تولید است، کم‌تر در مورد آن صحبت شده و ابهامات زیادی در مورد آن وجود دارد؛ به ویژه که تعداد مصوبات مربوط به آن زیاد است و شناسایی صنایع قابل استقرار در 120 کیلومتری تهران، مستلزم کنار هم قرار دادن این مصوبات و تفسیر آن‌هاست. بدین جهت در این یادداشت تلاش دارم که بخشی از استثنائات قاعده منع استقرار را بر اساس مصوبات صادره، طبقه‌بندی و ارائه کنم. البته همانطور که خواهید دید تعداد مصوبات زیاد است و شاید تعدادی از آن‌ها از قلم بیافتند، همچنین بسیاری از نکات صریحاً در مصوبات نیامده‌ و دستیابی به آن‌ها مستلزم تفسیر است، مضاف بر این خیلی از مصوبات مستقیم یا به واسطه مصوبات جدید منسوخ می‌شوند. لذا نیاز به تاکید است که اولاً محتویات این یادداشت ناظر بر همه‌ی مصوبات نیستند، ثانیاً بخشی از نکات حاصل تفسیر نویسنده هستند و شاید مورد تایید دیگران نباشند، ثالثاً ممکن است وقتی که این یادداشت را می‌خوانید، بعضی مصوبات منسوخ شده یا تغییر کرده باشند.

با در نظر داشتن توضیحاتی که ارائه شد، استثنائات قاعده منع استقرار را می‌توانیم شامل چند دسته اصلی بدانیم که به موجب آن‌ها، بخش قابل توجهی از صنایع مجاز به فعالیت در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران هستند. در ادامه به بررسی این دسته‌ها و مصوبات مربوط به آن‌ها خواهیم پرداخت.

1- واحدهای تولیدی که قبلاً در 120 کیلومتری تهران مستقر شده‌اند

مطابق تبصره ماده 3 دستورالعمل صدور جواز تأسیس و پروانه‌ی بهره‌برداری برای طرح‌های واحدهای صنعتی، صدور جواز و توسعه تکمیل برای واحدهای دارای پروانه بهره‌برداری مستقر در شعاع 120 کیلومتری تهران در عرصه‌ی موجود آن‌ها بلامانع است. لذا می‌توان گفت که علی‌القاعده فعالیت تمام واحدهایی که قبلاً موفق به اخذ پروانه در شعاع 120 کیلومتری شده‌اند بلامانع است. فراتر از این، در گذشته و تا قبل از سال 1384 بعضی واحدها با وجود استقرار در اماکن نامناسب «گواهی صنعتی» یا «کد شناسایی کارگاهی» دریافت کرده‌اند که ظاهراً مانعی برای ادامه‌ی فعالیت این واحدها نیز وجود ندارد.

وزارت صنعت، معدن و تجارت در سال 1394 دستورالعمل شماره‌ی 38403/60 را صادر کرده که به موجب بند یک بخشنامه‌ی مزبور: «صدور پروانه تولید برای محصول جدید، افزایش ظرفیت، تغییر نوع تولید و یا توسعه برای واحدهای مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی از محدوده‌های مذکور برای دارندگان مجوز صنعتی (پروانه بهره‌برداری، کارت شناسایی کارگاه و گواهی فعالیت صنعتی) به داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی نیاز به استعلام از سازمان حفاظت محیط زیست ندارد».

این بخشنامه مقرر می‌کرد که اگر واحدی در گذشته به هر طریقی موفق به اخذ مجوز فعالیت در مناطق نامناسب را داشته، برای تولید محصولات جدید یا اضافه کردن ماشین‌آلات جدید نیاز به تأییدیه سازمان محیط زیست ندارد. در این میان بسیاری از واحدهایی که قبلاً کارت شناسایی کارگاه یا گواهی فعالیت صنعتی اخذ کرده‌اند، به هیچ عنوان از حیث زیست محیطی با مکان استقرار خود تناسب نداشتند، با این وجود مقرره‌ی مذکور نه تنها مانعی برای فعالیت آن‌ها نبود که حتی توسعه‌ی آن‌ها را نیز منوط به تأیید سازمان محیط زیست نمی‌دانست.

مقرره‌ی دیگر این بود که: «مجوز دارندگان کارت شناسایی کارگاه و گواهی فعالیت صنعتی در استان‌های تهران، البرز و اصفهان در صورت انتقال به شهرک‌های صنعتی، بدون استعلام از سازمان حفاظت محیط زیست به پروانه بهره‌برداری تبدیل گردد». به عبارتی قرار بود که اگر شخصی قبلاً به هر طریقی امکان فعالیت در مناطقی که مشمول قواعد منع استقرار هستند را به دست آورده است، در ادامه نیز بتواند بدون سخت‌گیری راجع به رده‌ی زیست محیطی فعالیت خود به شهرک‌های صنعتی این نواحی نقل مکان کند.

با این حال هر دو مقرره‌ی فوق در سال 1396 توسط هیأت عمومی دیوان عدالت اداری و در رأی شماره 570 به دلیل تعارض با ماده 12 قانون جلوگیری از آلودگی هوا باطل شدند. چرا که ماده ۱۲ قانون مذکور مقرر می‌کرد: «احداث کارخانجات و کارگاه‌های جدید و توسعه و تغییر محل و یا خط تولید کارخانجات و کارگاه‌های موجود مستلزم رعایت ضوابط و معیارهای سازمان حفاظت از محیط زیست می‌باشد».

با توجه به محدودیت‌های استقرار در شعاع 120 کیلومتری تهران، یکی از راهکارهای قدیمی و متداول این بوده که متقاضیان در صورتی که شرایط لازم را ندارند، به صورت غیر رسمی مبالغی را به صاحبان پروانه‌های قدیمی «کد کارگاهی» یا «گواهی فعالیت صنعتی» بپردازند تا مجوز مربوطه به آن‌ها منتقل شود. البته صحت انتقال این مجوزها جای تامل دارد، زیرا اصولا مجوز باید به طور موردی برای اشخاص معین صادر شود و صدور مجوز برای شخص جدید نیاز به پیمودن مجدد تشریفات دارد. بدین جهت اگر قرار به سخت‌گیری باشد، صاحب مجوز نمی‌تواند راسا اقدام به انتقال آن کند و متقاضی باید مثل سایر اشخاص متناسب با ضوابط فعلی جهت دریافت مجوز اقدام کند.

2- صنایعی که بعضی محصولات خاص را تولید می‌کنند

در حال حاضر تولید بسیاری از محصولات خاص در شعاع 120 کیلومتری تهران بنا به مصوبات پراکنده و متنوع مجاز اعلام شده است. تعدادی از این مصوبات و استثنائات عبارتند از:

1- مصوبه شماره 40584 مورخ سال 1353 که به موجب آن استقرار واحدهای کشت و صنعت و مجتمع‌های شیر و گوشت و صنایع غذایی در محدوده 120 کیلومتری تهران مجاز اعلام شد.

2- مصوبه شماره 23580/ت32502 مورخ 1384 که اولاً محدوده 120 کیلومتری شهر تهران را در نقشه مشخص کرد و ثانیاً احداث واحدهای تولید بتن آماده، تصفیه‌خانه‌های آب و فاضلاب، صنایع بازیافت نخاله ساختمانی، نیروگاه تولید برق و کارگاه موقت تولید آسفالت و شن و ماسه‌ی طرح‌های عمرانی را مجاز اعلام کرد.

3- صنایعی که در بعضی مناطق خاص در شعاع 120 کیلومتری تهران فعالیت دارند

علاوه بر مصوباتی که تولید بعضی محصولات در شعاع 120 کیلومتری تهران را مجاز اعلام کرده‌اند، مصوباتی داریم که استقرار صنایع در بعضی مناطق خاص را مجاز اعلام کرده‌اند. تعدادی از این مصوبات عبارتند از:

1- مصوبه شماره 30900 مورخ سال 1365 که احداث بعضی واحدها را در روستاهای واقع در محدوده 20 تا 120 کیلومتری شهر تهران مجاز اعلام کرد. این مصوبه با هدف حمایت از مشاغل روستایی تصویب شده است.

2- مصوبه 185085/ت41061 مورخ سال 1387 که مجوز تأسیس صنایع در محور قم-تهران و خارج از 70 کیلومتری تهران را صادر کرد.

3- مصوبه هیأت وزیران در تاریخ 3/6/1387 که استقرار صنایع در داخل شهرک‌ها و نواحی صنعتی شهرستان زرندیه را تا شعاع 70 کیلومتری تهران مجاز اعلام کرد.

4- مصوبه هیأت وزیران در تاریخ 14/10/1389 که محدودیت استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری تهران در مسیر گرمسار را به 60 کیلومتر کاهش داد.

5- مصوبه هیأت وزیران در تاریخ 21/12/1390 که تمام شهرک‌های صنعتی واقع در استان البرز را مشروط به رعایت ضوابط زیست‌ محیطی از شمول محدودیت استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری تهران مستثنی کرد.

4- صنایعی که هیات وزیران مستقیماً استقرار آن‌ها در ۱۲۰ کیلومتری تهران را مجاز اعلام کرده است

مطابق قاعده ممنوعیت استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری تهران، صنایعی که به طور خاص از هیات وزیران مجوز بگیرند، می‌توانند در شعاع 120 کیلومتری تهران فعالیت کنند. مثلاً هیأت وزیران در 10/4/1386 رأساً و به پیشنهاد وزارت نیرو، مجوز فعالیت شرکت مپنا در شعاع 120 کیلیومتری تهران را صادر کرده است. همین موضوع در مورد شرکت صنایع شهید کلاهدوز و شرکت مهندسی موادکاران جاهد نوآور نیز اتفاق افتاده است.

5- واحدهایی که رده زیست محیطی آن‌ها از یک الی 3 است

مصوبه‌ای در سال 1370 از سوی کمیسیون زیربنایی دولت صادر شد که به موجب آن صنایع الف و ب و ج می‌توانند داخل محدوده 120 کیلومتری تهران مستقر شوند. به نظر می‌رسد که بر اساس این مصوبه می‌توانیم واحدهای صنعتی با رده‌های زیست‌محیطی 1 الی 3 را از قاعده منع استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری تهران مستنثنی کنیم.

ضمناً بنا به ماده 13 ضوابط استقرار واحدهای تولیدی، صنعتی و معدنی مصوب 1397 به نظر می‌رسد که اگر واحد صنعتی بتواند در شهرک صنعتی مستقر شود، نیازی به بررسی فواصل آن تا مراکز مهم نیست. البته این موضوع ارتباطی با قاعده‌ی منع استقرار در شعاع 120 کیلومتری تهران ندارد و محدودیت‌های قاعده‌ی مزبور در مورد شهرک‌های صنعتی نیز وجود دارد. اما در مورد فواصل مندرج در دستورالعمل، نظر به شیوه‌ی بیان قواعد و ماده‌ی 13 به نظر می‌رسد که اگر مثلاً اعلام شود یک شهرک صنعتی برای فعالیت واحدهای رده‌ی چهار تا شش مناسب است، حتی به فرض رعایت نشدن فواصل، استقرار واحد صنعتی با رده‌ی چهار، پنج یا شش در آن بلامانع است.

6- بعضی از واحدهای صنایع پیشرفته و دانش‌بنیان

بنا به تبصره 2 ضوابط استقرار واحدهای صنایع پیشرفته و فعالیت‌های دانش‌بنیان مصوب 1394، واحدهای صنایع پیشرفته دارای رده 1 مشمول قاعده‌ی منع استقرار در شعاع 120 کیلومتری تهران نمی‌شوند و ضمناً می‌توانند در کاربری‌های صنعتی و کارگاهی داخل شهرها و روستاها یا مکان‌های صنعتی مجاز خارج از محدوده شهرها و روستاها مستقر شوند. همچنین بنا به ماده 3 مصوبه مزبور، شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان که به تحقیق و توسعه و طراحی مهندسی اشتغال دارند و کالاهای دانش‌بنیان آن‌ها در حد آزمایشگاهی یا به صورت سفارشی تولید می‌شود، به کلّی نیازی به رده‌بندی ندارند و می‌توانند در کاربری‌های کارگاهی، صنعتی و تجاری تمام شهرها و سایر اماکن مجاز مستقر شوند. این واحدها نیز مشمول قاعده‌ی منع استقرار در شعاع 120 کیلومتری تهران  نمی‌شوند.