بررسی کتاب طرح‌ریزی سیستماتیک (SLP) از ریچارد موتر
عنوان کتاب: Systematic Layout Planning
نویسنده: Richard Muther
انتشارات: Cahners Books
نسخه‌ای که مطالعه کرده‌ام: ویراست دوم
مشاهده‌ی کتاب در آمازون: کلیک کنید
اولین نسخه از کتاب Systematic Layout Planning به نوشته‌ی ریچارد موتر، مدیر تولید آمریکایی، در سال 1961 منتشر شد. این کتاب در مورد چگونگی تعیین لی‌اوت یا آرایش قرارگیری تسهیلات واحدهای صنعتی مثل سولهها، انبارها، خطوط تولید، ماشین‌آلات و ابزارها است و بدین منظور یک سیستم معرفی میکند. خوانندگان با کمک این سیستم، مجموعه‌ای از اقدامات را قدم به قدم انجام می‌دهند تا نهایتاً چیدمان تسهیلات یا المان‌ها مشخص شود. از آن جایی که اسم این کتاب طولانی است، معمولاً از کلمه‌ی اختصاری SLP برای اشاره به آن استفاده می‌کنند، همچنین سیستم ارائه شده در کتاب نیز با همین عنوان به شهرت رسیده است.
کتاب SLP با بیش از نیم قرن قدمت، کماکان در بسیاری از دانشگاه‌ها آموزش داده میشود. حال آن که ناظر بر تحولات تکنولوژی، تخصصی شدن امور مهندسی و ارتقای سطح انتظار کارفرمایان، نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای جدید صنعت باشد. با این وجود، SLP در دوره خود به موفقیت‌های زیادی دست یافته و در توسعه دانش طرح‌ریزی موثر بوده است. بدین جهت برای بررسی کتاب، شایسته است دلایل موفقیت آن را بشناسیم و به ویژگی‌های ظاهری آن محدود نمانیم. به عبارتی، SLP یک کتاب معمولی نیست که از شاخص‌های متداول برای ارزیابی آن استفاده کنیم، بلکه باید ببینیم کدام عوامل چنین موفقیتی را رقم زده‌اند و آن‌ها را نیز برای بررسی کتاب در نظر بگیریم.
با این پشتوانه که برای نوشتن مجموعه‌ی طرح‌ریزی ویکی‌تولید، بسیاری از منابع این حوزه را خوانده و تفاوت‌هایشان را تجربه کرده‌ام، به نظرم می‌رسد که دلایل موفقیت SLP را باید در استفاده از رویکرد سیستماتیک، کارایی و سادگی، تکیه بر روش‌های توصیفی (به جای محاسبات ریاضی) و بازاریابی محتوا جستجو کنیم. توضیحاتی که در ادامه ارائه می‌کنم، دلیل ذکر این موارد را روشن میکند.
یکی از اولین موضوعاتی که در کتاب SLP جلب توجه میکند، استفاده از کلمه سیستماتیک است. یک سیستم ترکیبی از عناصر مختلف است که در ارتباط با هم ورودی‌ها را پردازش و خروجی‌ها را ایجاد می‌کنند. همچنین سیستماتیک بودن یعنی اقداماتی که برای دستیابی به هدفی معین انجام می‌شوند، در چهارچوب یک سیستم منسجم باشند. بنابراین کتابی که رویکرد آن سیستماتیک است، اولاً یک مساله یا هدف مشخص دارد و ثانیاً برای مواجهه با آن، یک یا چند سیستم پیشنهاد میکند.
کتاب SLP با هدف حل مساله‌ی طرح‌ریزی واحد صنعتی تالیف شده است. واحد صنعتی از اجزای زیادی تشکیل میشود که مواجهه یک‌باره با آن‌ها دشوار است. به همین علت، نویسنده مساله را به چند فاز کوچک‌تر تجزیه کرده تا چیدمان المان‌ها در لایه‌های جداگانه و ساده‌تری تعیین شود. مثلاً تمرکز یک فاز روی چیدمان سولهها است. در فاز بعد، مشخص میشود که واحدهای مستقر در هر سوله مثل انبار، تراشکاری یا کنترل کیفیت به چه شکل در کنار هم قرار بگیرند. همچنین در هر یک از این واحدها، متناسب با نوع فعالیت آن واحد، تسهیلاتی مثل قفسه‌ها، نوار نقاله، دستگاه‌های تراش یا تجهیزات آزمایشگاهی وجود دارد که چیدمان آن‌ها در فاز دیگری تعیین میشود.
در کتاب، یک فرایند عمومی ارائه شده که ترتیب انجام فعالیت‌ها را نشان می‌دهد و در همه فازها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فعالیت‌ها راجع به چگونگی آماده‌سازی و پردازش اطلاعات اولیه و استفاده از آن‌ها برای تعیین چیدمان عناصر در هر فاز هستند. البته آگاهی از فعالیت‌ها و ترتیب آن‌ها کافی نیست و نحوه‌ی انجام‌شان نیز باید مورد توجه قرار بگیرد. به همین علت در کنار فرایند عمومی، ابزارها و روش‌هایی برای پردازش اطلاعات ارائه شده که بعضی از آن‌ها عمومی هستند و بعضی‌ها به فاز مشخصی اختصاص دارند. با این تفاصیل، وجود ورودی‌ها، خروجی‌ها، فرایندها و ابزارهای پردازش اطلاعات در کتاب، وجود سیستم و استفاده از رویکرد سیستماتیک را تائید میکند.
به جز ریچارد موتر، افراد زیادی در کتاب‌هایشان از رویکرد سیستماتیک استفاده کرده‌اند. اما نقطه قوت SLP این بوده که همهی امکانات لازم برای انجام صفر تا صد یک پروژه‌ی طرح‌ریزی را ارائه کرده است. البته با توجه به پیچیدگی و تنوع مسائل طرح‌ریزی، ارائه‌‌ی یک دستورالعمل جامع برای همهی آن‌ها زمانی قابل تصور است که شرایط واحدهای صنعتی مشابه باشد و بسیاری از پیچیده‌گی‌ها نادیده گرفته شوند. از این رو، درست است که با SLP می‌توانیم مساله‌ی طرح‌ریزی را حل کنیم، اما نباید انتظار بهترین نتایج را داشته باشیم.
به عنوان مثال، خیلی وقت‌ها در SLP لازم است که موضوعی مثل مکان کارخانه یا طرح چیدمان عناصر در یک فاز مورد ارزیابی قرار بگیرد. انجام دقیق این کار به روش‌های تصمیم‌گیری و تحقیق در عملیات نیاز دارد که متنوع هستند و هر کدام در شرایطی موثرتر از بقیه واقع می‌شوند. اما از آن جایی که بسیاری از خوانندگان با این روشها آشنا نیستند، موتر برخی از ساده‌ترین آن‌ها را در کتاب گنجانده است تا مخاطب محدودیتی برای پیاده‌سازی SLP نداشته باشد. همچنین با توجه به آثار اقتصادی تصمیم‌ها در پروژه‌ی طرح‌ریزی، توجیه‌پذیری آن‌ها باید با کمک روش‌های اقتصاد مهندسی احراز شود که خود بحث مفصلی است و فعالیتی کاملا تخصصی به حساب می‌آید. حال آن که موتر، موضوع ارزیابی مالی طرح را به چند جمع و تفریق ساده خلاصه کرده است.
در توجیه این عملکرد می‌توان گفت که اولاً تمرکز نویسنده بر مباحث اصلی طرح‌ریزی بوده است و خواننده باید موضوعات متفرقه مثل تصمیم‌گیری و اقتصاد مهندسی را در سایر منابع پیگیری کند. ثانیا در عموم موارد، او به اهمیت سایر روشها اشاره کرده و اصراری بر استفاده از روش‌های پیشنهادی نداشته است. با این حال فرایند حل مساله چیزی جز چگونگی ارزیابی و تصمیم‌گیری نیست و وقتی یک سیستم پیشنهاد میشود، نمی‌توانیم ابزارها و روش‌های پیشنهادی را مستقل از آن بدانیم. از طرفی وقتی مخاطب در مسیر آموزش با بعضی ابزارها و روشها آشنا میشود، ناخودآگاه تمایل بیشتری به استفاده از آن‌ها نشان می‌دهد و بعید است روش‌های دیگر را جایگزین کند. لذا همانطور که خریداران لپتاپ، کارت گرافیک و هارد و سایر ابزارهای آن را جزئی از سیستم می‌دانند و تمایلی به تعویض‌شان ندارند، بسیاری از کاربران SLP هم ملحقات آن را کافی و مناسب می‌پندارند.
در هر حال، خیلی از مخاطبان علاقه‌ای به کلنجار رفتن با روش‌های پیچیده و یادگیری مبانی اولیه ندارند و ترجیح می‌دهند با مطالعه‌ی یک کتاب ساده و مختصر، به امکان اجرای پروژه‌های طرح‌ریزی مجهز شوند. بدین جهت، یکی از دلایل موفقیت SLP را می‌توانیم هماهنگی با سلیقه‌ی طیف وسیعی از خوانندگان بدانیم. اما همانطور که اشاره شد، هر مساله طرح‌ریزی شامل جزئیات و شرایط خاصی است که ابزارهای محدود SLP نمی‌توانند جوابگوی همهی آن‌ها باشند و بنابراین صرف مطالعه‌ی این کتاب، انتظارات متخصصان و مخاطبان جدی این حوزه را برآورده نمی‌کند.
از سوی دیگر بر خلاف آن چه اتفاق افتاده است، سادگی و اختصار SLP باعث نمی‌شود که مرجع مناسبی برای آموزش به دانشجویان و افراد مبتدی باشد. بیشتر مطالب این کتاب در مورد تشریح سیستم پیشنهادی و نحوه‌ی پیاده‌سازی آن هستند و بخش زیادی از اطلاعات و مبانی اولیه‌ی طرح‌ریزی در آن ارائه نمی‌شوند. به عنوان مثال، آشنایی با محاسبات کمی مکان‌یابی یا اجزای سازنده واحد صنعتی مثل انبار، ادوات حمل‌ونقل، خط تولید و درگاه تحویل و ارسال از ضروریات طرح‌ریزی هستند. اما نویسنده فرض کرده که خواننده آن‌ها را می‌داند و نیازی به توضیحات اولیه ندارد. بدین جهت، کتاب SLP یک منبع تکمیلی است و گزینه‌ی مناسبی برای شروع یادگیری به نظر نمی‌رسد.
علاوه بر سازگاری SLP با سلایق مخاطبان، یکی دیگر از دلایل موفقیت آن را می‌توانیم استفاده‌‌ی خلاقانه از روش‌های بازاریابی محتوا بدانیم. در حال حاضر، این شیوه‌ی بازاریابی توسعه یافته و متداول است، اما در دوره‌‌ی SLP هنوز خیلی از روش‌های آن مطرح نبودند و استفاده از آن‌ها مزیت رقابتی قدرتمندی محسوب می‌شد. مثلا کتاب SLP ساده و مختصر بود، اما موتر نسخه ساده‌تر آن را هم با عنوان SSLP منتشر کرد. از طرفی موتر و دوستانش می‌دانستند که بسیاری از مخاطبان بالقوه‌‌شان علاقه‌ای به مطالعه ندارند و بنابراین با برگزاری کلاس‌ها آموزشی، علاوه بر کسب درآمد مضاعف، مخاطبان بیشتری را جذب کردند. همچنین تمام جداولی که برای پیاده‌سازی SLP نیاز است، در سایت رسمی موتر عرضه شده تا وقت‌گیر بودن تهیه‌ی آن‌ها باعث بی‌انگیزگی خوانندگان نشود و این در حالی است که هنوز پشتیبانی اینترنتی از کتاب، ویژگی مجلل و نادری به حساب می‌آید.
ترویج SLP با روش‌های بالا، به مرور باعث شد که در پروژه‌های اجرایی و تحقیقاتی زیادی از آن استفاده شود. طبیعی است که وقتی دانشگاهیان و مهندسان، دائما شاهد استفاده از یک سیستم مشترک توسط همکاران خود باشند، نسبت به آن علاقمند می‌شوند و ناخودآگاه آن را معتبر قلمداد می‌کنند. از این رو معرفی خوب SLP شرایط را برای رشد تصاعدی مخاطبان فراهم کرد و نتیجه آن شد که برای سال‌های متمادی هر زمان صحبت از طرح‌ریزی می‌شد، SLP به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی مورد توجه قرار می‌گرفت.
در پایان طرح این سوال ضروری است که آیا در شرایط امروز، یادگیری SLP مفید است یا باید به کلی از آن صرفنظر کرد و منابع جدیدتر را مبنا قرار داد؟ در پاسخ می‌توان گفت که چون بسیاری از مهندسان، طرح‌ریزی را بر مبنای SLP آموخته و نظرات‌شان را به زبان آن ارائه می‌کنند، یادگیری SLP برای ایجاد ارتباط با آن‌ها ضروری است. در حال حاضر، بسیاری از اسناد طرح‌ریزی با همان جداول و ابزارهای اختصاصی SLP ارائه می‌شوند و اعضای فنی پروژه باید با آن‌ها آشنا باشند. البته برای یادگیری این ابزارها و مستندات لزوماً نیازی به مطالعه‌ی SLP نیست و در منابع دیگر هم به آن‌ها پرداخته شده است. از طرفی SLP هنوز گزینه مناسبی برای پروژه‌های کوچک است، چرا که صنایع زیادی از تحولات تکنولوژی جا مانده‌اند و شرایط حاکم بر آن‌ها تفاوت چندانی با وضعیت واحدهای صنعتی در زمان موتر ندارد.