در مورد کتاب قواعد عمومی قراردادها از دکتر صفایی
عنوان کتاب: قواعد عمومی قراردادها
نویسنده: دکتر سید حسین صفایی
انتشارات: بنیاد حقوقی میزان
نسخه‌ای که مطالعه کرده‌ام: ویراست سوم، چاپ 36، منتشر شده در سال 1400
اکثر دوستان و مخاطبان من مهندسان و تولیدکنندگان هستند که طبیعتاً مطالعه‌ی عمیقی روی موضوعات حقوقی ندارند، به همین علت مناسب است که قبل از معرفی کتاب قواعد عمومی قراردادهای دکتر صفایی ابتدا به چند نکته‌ی کوتاه اشاره کنم:
– بحث قراردادها بسیار عمیق‌تر و مفصل‌تر از آن چیزی است که غیر حقوقی‌ها تصور می‌کنند. یک قرارداد یا بعضی شرایط مندرج در آن ممکن است با وجود ظاهر سالم و بی نقص‌شان باطل باشند و خواسته‌های طرفین را محقق نسازند، مثلاً اگر من به عنوان صاحب کارخانه با شما توافق کنم که امروز صد میلیون تومان پرداخت کنید و سال آینده یکی از محصولات کارخانه‌ام را به دلخواه خود تحویل بگیرید، معامله‌مان باطل است و تعهدی به وجود نمی‌آورد (معامله‌ی غرری). مصداق دیگر، شرایط و عوامل فسخ قرارداد است که گاهی به موجب آن‌ها یکی از طرفین قرارداد، می‌تواند به صورت یکجانبه از ادامه دادن تعهدات خود صرفنظر کند. چنین مباحثی اصطلاحاً امور ماهوی قراردادها هستند که در کتاب‌های اساتیدی مثل دکتر کاتوزیان، دکتر شهیدی و دکتر صفایی به آن‌ها پرداخته شده است. اما کتاب‌های دیگری هم وجود دارد که در مورد موضوعاتِ شکلی قراردادها (مثل شیوه‌ی انتخاب کلمات، بخش‌های اصلی یک قرارداد و ترتیب نوشتن مواد) هستند و با این که ظاهرشان ساده‌تر است، اما بدون آشنایی با ماهیت قراردادها به کار نمی‌آیند.
– بعضی قواعد مربوط به قراردادها جنبه‌ی عمومی دارند و علی‌الاصول باید همیشه رعایت شوند، مثلاً طرفین در تمام قراردادها باید اهلیت داشته باشند یا توافقات‌شان خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشد. اما قراردادهای دیگری هم وجود دارند که علاوه بر تبعیت از قواعد عمومی، جزئیات و آثار مختص خودشان را دارند و باید جداگانه مورد بررسی قرار بگیرند (منظور عقود معین مثل بیع، ضمان، وقف، جعاله، بیمه و امثالهم است). با این اوصاف وقتی دکتر صفایی از عنوان “قواعد عمومی قراردادها” برای کتاب‌شان استفاده می‌کنند، به این معنا است که در آن صرفاً قواعد عمومی قراردادها مورد بررسی قرار می‌گیرند و به جزئیات عقودی مثل بیع (خرید و فروش)، نکاح، ضمان، ودیعه یا مضاربه پرداخته نمی‌شود.
– به صورت کلّی یادگیری مبحث قراردادها (علی‌الخصوص قواعد ماهوی آن) آسان نیست و مقدمه‌ی درک آن، آشنایی با موضوعات دیگری مثل حقوق اموال و حقوق اشخاص است. به همین دلیل، نباید انتظار داشته باشید که مطالعات حقوقی‌تان با بحث قراردادها آغاز شود و مشکلی برای درک مباحث آن نداشته باشید. لذا، فارغ از نوع کتاب و نویسنده‌ی آن، مطالعه‌ی قواعد ماهوی قراردادها در هر صورت برای غیرحقوقی‌ها دشوار است و صرفاً زمانی توصیه می‌شود که قصد مطالعه‌ی عمیق آن را داشته باشید.
با توجه به نکاتی که گفتم، کتاب قواعد عمومی قراردادها از دکتر صفایی، در گروه کتاب‌هایی قرار می‌گیرد که جنبه‌ی ماهوی دارند و موضوعاتی مثل شیوه‌ی نگارش قراردادها (که در جای خود مهم است) در آن‌ها بررسی نمی‌شود. در این حوزه، کتاب‌های اعمال حقوقی دکتر کاتوزیان و قواعد عمومی دکتر صفایی با اختلاف از منابع دیگر پیشی گرفته و به مراجع اصلی تبدیل شده‌اند. البته هر دوی این کتاب‌ها، جنبه‌ی مقدماتی دارند و اگر بخواهیم منابع پیشرفته‌تر را هم به آن‌ها اضافه کنیم، بی‌تردید دوره‌ی پنج جلدی قراردادها از دکتر کاتوزیان در جایگاه نخست قرار می‌گیرد.
آثار دکتر کاتوزیان و دکتر صفایی در میان علاقمندان حقوق، شبیه تیم‌های استقلال و پرسپولیس هستند؛ طوری که آثار هر دوی آن‌ها از درجه‌ی علمی بالایی برخوردارند، اما اهالی حقوق متناسب با سلایق و انتظارات‌شان به بعضی از این آثار علاقه‌ی بیشتری نشان می‌دهند. در این میان، شخصاً با این که از هر دو کتاب اعمال حقوقی و قواعد عمومی لذت برده‌ام، اما ذائقه‌ام با کتاب دکتر صفایی سازگارتر است. مهم‌ترین دلایل این سازگاری عبارتند از این که:
– سبک نوشتاری دکتر صفایی برای من ملموس‌تر است و نوشته‌هایشان را ساده‌تر درک می‌کنم. از نظر من کتاب قواعد عمومی ایشان مثل جزوه‌ای منظم و منسجم است که مقدمه‌های طولانی و مسائل فرعی در آن‌ها دیده نمی‌شود. به همین علت، در بحث پیچیده‌ی قراردادها که با عناوین متعددی سر و کار دارد، متمرکز ماندن روی موضوعات ساده‌تر می‌شود.
– دکتر صفایی در موضوعات اختلافی مهم (که نظر واحدی در موردشان وجود ندارد)، علاوه بر ارائه‌ی نظرات خودشان، نظرات مخالفان را نیز اعلام کرده‌اند که ما را از مراجعه‌ی مکرر به منابع دیگر بی‌نیاز می‌کند. این موضوع تا حدی در کتاب اعمال حقوقی دکتر کاتوزیان هم رعایت شده است، اما به اندازه‌ی کتاب دکتر صفایی پررنگ نیست.
– در این کتاب، رویه‌ی تشریح صورت مسأله، تحلیل جزئیات و نتیجه‌گیری از آن‌ها به دقت رعایت شده است که باعث می‌شود ذهن مخاطب، سریعاً روش ارتباط برقرار کردن با مطالب را یاد بگیرد و سر در گم نماند. در حقیقت، بار نتیجه‌گیری از موضوعات در هیچ مسأله‌ای به خواننده واگذار نمی‌شود که با توجه به مقدماتی بودن کتاب، انتخاب شایسته‌ای است و از ابهامات احتمالی می‌کاهد.
البته نباید فراموش کنیم که ابتکار عمل طبقه‌بندی و نظام‌مند کردن قواعد قراردادها تا حد زیادی متأثر از زحمات دکتر کاتوزیان بوده است. ضمن این که یکی از مزایای بارز کتاب اعمال حقوقی این است که جای محدود ماندن به قراردادها، ایقاعات را نیز به صورت مستقل موشکافی می‌کند تا شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با عقود شفاف‌سازی شود.
در پایان اگر از علاقمندان جدی حقوق نیستید، مطالعه‌ی هیچ یک از این دو کتاب را به شما توصیه نمی‌کنم. اما اگر دانشجوی حقوق هستید یا به هر دلیلی تصمیم گرفته‌اید که در بحث قراردادها به درجه‌ی تسلط برسید، تأکید می‌کنم که این کتاب برای یک بار خواندن نیست و زمانی مطالب آن را درک می‌کنید که بارها آن را ورق زده باشید.